مظاهر مصفا؛ آخرین استاد بزرگ ادبیات فارسی - انوار بلاگ

به همین مناسبت چند چهره ادبی و از دوستان و شاگردان استاد، مطالبی پیرامون شخصیت و آثار ایشان دراختیارمان گذاشته اند که می خوانید.

شیوه تدریس منحصر به فرد

علی دهباشی: من افتخار این را داشتم که درسال 1391 یک برنامه از شب های بخارا را به استاد مظاهر مصفا اختصاص بدهم که دراین برنامه اساتیدی، چون مهدی محقق، امیربانو کریمی، دکتر احمد سرور مولایی و دکتر مهدی نوریان، پیرامون شخصیت و وزن و مقام علمی استاد به سخنرانی پرداختند. آنچه برای من به عنوان برگزارنماینده نشست مهم بود، این مساله است که همگان اعتقاد داشتند کار های ادبی و علمی ایشان، کار هایی چندوجهی هستند.

خصوصا کار های تصحیح که می توان به عنوان آثاری ماندگار از آن ها یاد کرد. یکی از کتاب های تصحیح استاد جوامع الحکایات و لوامع الروایات است که به باور بسیاری از دوستان اهل فن در ردیف بهترین تصحیح ها قرار می گیرد. البته باید به این کار های بزرگ، تصحیح گلستان سعدی را هم اضافه نمود. کاری که تا پیش از تصحیح یوسفی بسیار به درد دانشجویان رشته ادبیات در دانشگاه های مختلف خورد. مورد دیگری که باید به آن اشاره نمود، شیوه تدریس استاد است.

نوعی شیوه تدریس ابداعی که خاص خودشان بود و دانشجویان مراحل آموزش را با انرژی تمام طی می کردند. استاد در این شیوه یاری می کرد که دانشجویان از مراحل اولیه تا انتها، هر روز به شدت علاقه مندی شان اضافه گردد و با شوق و ذوق دروس را پاس نمایند. وجه دیگر شهرت استاد، وجه شاعری ایشان است.

به گمان من اگر بنا باشد مجموعه شعری از بهترین شعر های صدسال اخیر در جایی گردآوری گردد، بدون شک بخش بزرگی از آن باید به سروده های استاد مصفا اختصاص پیدا کند. همه ما می دانیم که شیوه تدریس، تصحیح متون و وجه شاعری ایشان تاکنون با سه نسل از دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی همراه بوده و این خوشه چینی از محضر استاد، فقط مختص به دانشگاه تهران نیست. به نظر من نبود استاد مظاهر مصفا در محیط های دانشگاهی، ضربه ای به دانش ادبی محافل آکادمیک بود. نادیده دریافت دانش استاد برای کسانی که تشنه آموزش صحیح هستند شاید جفایی باشد که پیش از این کمتر شاهدش بوده ایم. یادش گرامی باد.

استاد ما مظاهر مصفا

اسماعیل امینی: 20 سال گذشته است از آن روز های سالم سرشار که دانشجوی دانشگاه تهران بودم و در محضر استادان بزرگ، می نشستم، می آموختم و تجربه می اندوختم. مظاهر مصفا، خسرو فرشیدورد، عزیزالله جوینی، امیربانو کریمی، شفیعی کدکنی، سیدمحمد رادمنش، جلیل تجلیل، برات زنجانی و...

استاد مظاهر مصفا، شاهنامه تدریس می کرد و داستان سیاوش را می خواند و می خواندیم. می گریست و می گریستیم به مظلومیت سیاوش و به اندوهان آن همه عظمت و پاکی و والایی که به خاک قربانگاه حسادت و سنگدلی افتاد. مظاهر مصفا، صلابت و جدیت استادی داشت وقتی که درس می داد و می پرسید و تکلیف تعیین می کرد. از جمله این تکلیف عام که: قول بدهید یک بار شاهنامه را از شروع تا انجام به دقت بخوانید. نه برای درس پس دادن و امتحان، برای شناخت اهمیت شاهنامه و برای آموختن شعر و زبان فارسی. کسی که شاهنامه را بخواند هر سخن سست و ناتندرست را شعر نخواهد پنداشت. مظاهر مصفا از آخرین بازماندگان نسلی از استادان ادب فارسی بود که با عشق به زبان فارسی و با دلدادگی به آثار بزرگان شعر و نثر فارسی، میراث دار آن گنجینه عظیم بودند و به عشق ایران خواندند و نوشتند و اندوختند و آموختند.

مظاهر مصفا، لطافت و شنمایندگی شاعرانه داشت هنگامی که شعر می خواند، حتی وقتی قصاید فخیم و استوارش را می خواند و می بارید. استاد ما، صمیمیت و مهربانی محبت آمیز و پدرانه داشت هنگامی که به دیدارش می رفتیم و در خانه اش مهمان کرامت و محبتش می شدیم.

در دانشگاه دفتر نداشت؛ دفتر های استادان را استاد/ کارمندان وظیفه شناس بین خود تقسیم نموده بودند و برای بزرگان قدیم جایی نمانده بود. در کتابخانه استاد مدرس رضوی که مجاور دفتر گروه ادبیات دانشگاه بود به دیدارش می رفتیم. استاد ما می گفت برای آموختن ادبیات، متون گزیده خواندن راه به جایی نمی برد. متون را باید از شروع تا انتها بخوانیم تا زبان فارسی را بیاموزیم. حتی عروض و قافیه و بلاغت و دستور زبان و علوم ادبی دیگر، تنها از راهِ متن خوانی قابل تعلیم است.

حرف ها و اندیشه های او مانند حرف ها و اندیشه های دیگر بزرگان و دلدادگان به فرهنگ و زبان و ادب فارسی، در میان مدیران سیاسی/ اداری دانشگاه خریداری نداشت، چون نظام سیاسی/ اداری، کارمند لازم دارد و طبعا تاب تحمل استاد و اندیشمند را ندارد. این است که پایان استاد مظاهر مصفا، عطای دانشگاه را به لقایش بخشید و به خانه رفت و دیگر نیامد. چنان که در سالیان دور، استاد جلال الدین همایی چنین کرد و در سالیان دورتر علامه قزوینی در همان گام نخست، از دانشگاه روی گرداند و رفت. انبوه انبوه مرگ آمالش/ اندوه اندوه برگ دیوانش

ضایعه ای بسیار بزرگ

پروین سلاجقه: من شانس این را داشتم که از دوره کارشناسی ارشد شاگرد استاد در دروس شاهنامه - داستان سیاوش باشم و بعد از آن هم در دوره دکتری دروس نظم فارسی را نزد ایشان گذراندم. سعادت دیگر من این بود که رساله ام با موضوع نماد در سبک هندی- با تکیه بر اشعار صائب و بیدل - را با راهنمایی ایشان نوشتم. یکی از مواردی که همیشه نسبت به استاد در ذهنم مانده، علو طبع و فروتنی ایشان است.

یادم می آید که استاد، آزادی عمل در کار کردن را برای هر دانشجویی درنظر می دریافتد و خوشبختانه یکی از آن دانشجویان بنده بودم. اعتماد به نفسی که استاد مصفا در نوشتن رساله در بنده ایجاد کرد یکی از سکو های پرش بود که بتوانم به خودم اجازه بدهم گام های بعد را محکم تر و مطمئن تر بردارم. ایشان روزی به من گفتند فلانی! تو هر کاری بکنی، کن! قبول دارم و این حرف را نه از سر توانایی من بلکه از سر تواضع و فروتنی ذاتی خودشان زدند، اما همین یک جمله چنان شور و نشاطی در وجودم بیدار کرد که منتهی به نوعی احساس مسوولیت در پاسخ دادن به اعتماد استاد شد.

من بعد ها با خودم فکر کردم که استاد مصفا در کنار آموزه های دیگر، نوعی نکته تربیتی را هم در نظر داشتند. نوعی نگاه غیرمستقیم به یک شاگرد به قصد پر و بال دادن هر چه بیشتر. باور من این است که استاد در مواجهه با تک تک دانشجویان شان می دانستند چه کار می نمایند. خوب یادم هست که در روز مراسم دفاع از رساله دکتری ام متوجه تسلط بی چون و چرای ایشان به نظم فارسی شدم و این جدای از تسلط بر مبانی نظری، ادبی و مباحث کاربردی است.

خاطره ای که از روز دفاع در ذهنم مانده این است که خودم را سراسیمه به استاد رساندم و پیش از شروع مراسم عنوان کردم که درباره یکی از واژه های شعر بیدل تردید دارم و ایشان با همان نگاه اول واژه درست را به من گفتند و تازه متوجه شدم تسلط کامل یعنی چه؟ نکته لذت بخشی که دوست دارم در اینجا به آن اشاره کنم این است که می شنیدم استاد در کلاس های مختلف از رساله بنده نام می برند و درباره اش حرف می زنند.

نکته ای که هنوز هم نوعی شور و شعف در وجودم زنده می نماید. به باور من اغلب شاگردان مستقیم استاد مصفا، خاطراتی بسیار شیرین از ایشان داشتند زیرا علو طبع و بزرگی استاد حدو مرزی نداشت و آنچه در توانش بود در یاری به دیگران دریغ نمی کرد. همه ما می دانیم که استاد مصفا درباره ادبیات کلاسیک نوعی تعصب ویژه داشتند، اما هیچگاه دانشجویان شان را از تحقیق و پژوهش در امر ادبیات معاصر منع نمی کردند.

تاکید ایشان بر این نکته بود که به همه ما یاد بدهد چطور روی پای خودمان بایستیم و از هیچ چیز نترسیم. استاد مصفا شخصیتی متعالی داشتند و در ذات خودشان انسانی آزاد بودند و بر همین اساس آزادی عمل را برای همه قائل می شدند. ایشان با آن دانش شگرفی که داشتند هرگز رگه ای از منیت در وجودشان نبود و این رهایی از قید و بند های دست و پا گیر، نوعی حس قلندری در وجودشان ایجاد نموده بود.

کوتاه سخن اینکه مظاهر مصفا شخصیتی تکرارناپذیر و یکی از ستون های محکم شعر کلاسیک فارسی بودند که ادب دوستان بدون وجودشان احساس بی پناهی می نمایند. یکی از موضوعاتی که باید درباره استاد به آن اشاره کنم این است که خیلی ها گمان می نمایند عدم تمایل ایشان به سمت ادبیات معاصر، رسمیت نداشتن این گرایش ادبی از زاویه دید ایشان است در حالی که به نظر من، استاد گذر از ادبیات کلاسیک به اشکال سهل و ساده را نمی پسندیدند.

استاد بر این باور بودند که دامنه نظم کهن فارسی چه در شعر غنایی و چه در شعر حماسی، تام و تمام است و گذر کردن از این ادبیات کامل باید همراه با شناخت کامل از آثار گذشتگان باشد. به هر شکل باید گفت که فقدان استاد مصفا ضایعه ای بسیار بزرگ است.

مردی ز شهرِ هرگز و از روزگارِ هیچ

حسن ذوالفقاری: چهارشنبه 8/8/98 روزی که استادم دکتر مظاهر مصفا (1398- 1311) درگذشت. این خبر برای اهل شعر و ادب سخت و ناگوار و برای من دردناک و جانگداز بود. به خصوص که از راه دور و دور از دیار عزیز می شنوم و نیستم تا برای آخرین بار روی مبارکش را ببینم و یک بار دیگر بر دستان نرم و لطیفش بوسه زنم. افتخار بزرگ زندگی ام آن بود که استاد راهنمایم بود؛ هم در دوره کارشناسی ارشد و هم در دوره دکترا.

درست 30 سال پیش در سال 1368 و دانشگاه تهران. جز این چندین درس با استاد داشتم؛ ازجمله شاهنامه را با استاد خواندم. داستان سیاوش را برگزید. پرسیدم چرا این داستان؟ گفت قهرمانی مظلوم است و سرآمد داستان های شاهنامه. مرز اخلاق و حماسه. همین شد که این داستان را وقتی که مولف کتاب های درسی شدم، در همان ایام، به یادگار استاد در کتاب پیش دانشگاهی آوردم. درس مروت و فتوت و اخلاق برای جوانان بود. بیش از هر چیز جوانان در این روزگار به این درس احتیاج داشتند و استاد خوب دریافته بود:

دردا که آفتابِ مروت به خون نشست فریاد ای فتی که فتوت به خون نشست

او تنها استادم نبود؛ بلکه در این 30 سال، پدر مهربان و دوست نازنین من بود. هرگاه با اشتیاق به دیدارش می شتافتم، با لبخند دوست داشتنی و قیافه دلنشین و مهربانش پذیرای من بود و مرا به خواندن تازه ترین شعرش دعوت می کرد و نسخه ای دست نویس به تبرک می گرفتم تا تکثیر کنم و به دست دوستداران استاد برسانم. جز این مرا از محصولات باغی تفرش بی نصیب نمی گذاشت. یک دلمشغولی او هم سرکشی به همین باغ و ضیاع و عقارش بود.

او ابتدا در دانشسرای عالی به تحصیل رشته ادبیات پرداخت و دکترای خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد. حضرت استاد از دانشنامه دکترای خود زیر نظر استاد بی بدیل، بدیع الزمان فروزانفر با عنوان تحول قصیده در ایران دفاع کرد.

او بی شک از قصیده سرایان بزرگ و پس از ملک الشعرا بهار نامدارترین قصیده پرداز معاصر ایران است. نگاه او وسیع و اشعار خیام واره اش، قامت سوال گونه در برابر هستی داشت. قصیده هیچِ او گواه تمام اندیشه اوست؛ بی هیچ تفسیری و توضیحی. شاید غلامحسین یوسفی در کتاب چشمه روشن با نقد این قصیده حق سخن را گزارده باشد. این قصیده از مرز های ایران هم گذشت و صلاح الصاوی شاعر و سخن سنج مصری، در کتاب العدمیه فی شعر آن را ترجمه، نقد و آنالیز نموده است.

مردی ز شهر هرگزم از روزگار هیچ/ جان از نتاج هرگز تن از تبار هیچ

از شهر بی کرانه هرگز رسیده ام/ تا رخت خویش باز کنم در دیار هیچ

از کوره راه هرگز و هیچم مسافری/ در دست خون هرگز و در پای خار هیچ

در دل امید سرد و به سر آرزوی خام/ در دیده اشک شاید و بر دوش بار هیچ

در کام حرف بود و به لب قصّه مگر/ بر جبهه نقش کاش و به چهره نگار هیچ

دنبال آب زندگی از چشمه سار مرگ/ جویای نخل مردمی از جویبار هیچ

دست از کنار شسته، نشسته میان موج/ پا بر سر دنیا زده سر در کنار هیچ

اصلی گسسته مانده تهی از امید وصل/ فرعی شکسته گشته پر از برگ و بار هیچ

خون ریخته ز دیده، شب و روز و ماه و سال/ در پای شغل هرگز و در راه کار هیچ

شعر او و سخن او از درد خود و مردم بود. درست از جنس درد سروده های ناصرخسرو و مسعود سعد که با خواندنش هر آیینه موی بر تن آدمی می ایستاند.

تلخ است روزگارِ من و روزگار تلخ سال جاریِ ما گذشت چو پیرار و پار، تلخ

با وجود بی میلی به چاپ اشعارش و با خواهش دوستان، تاکنون چند مجموعه از او به چاپ رسیده است: ده فریاد، سی سخن، توفان خشم، سپیدنامه و سی پاره، قند پارسی، شب های شیراز، نسیم، نسخه اقدم، مجموعه چهارپاره ها.

مصححی توانا و دانشمند بود. تصحیحات او بر دیوان ابوتراب فرقتی کاشانی، مجمع الفصحای رضاقلی خان راهنمایی، کلیات نزاری قُهستانی، سنایی، سعدی، نظیری نیشابوری و به خصوص جوامع الحکایات عوفی از خدمات علمی آن دانشمند سترگ است. رعشه دستان نازنینش حاصل کار زیاد بود که سال ها او را در رنج می داشت. یک بار که از استاد پرسیدم آیا قصد اتمام نیم دیگر جوامع الحکایات را ندارید؟ بی سخن و با لبخند دستان لرزانش را نشان داد.

مدت ها در دانشنامه دنیا اسلام مدیر بخش مدخل های زبان و ادبیات فارسی بود. از سر بزرگواری و با منش معلمی، در همان ایام جوانی و دوران دانشجویی به این شاگرد کوچکش اعتماد کرد و مدخل هایی برای نگاشتن سپرد. پای من اکنون به یکی از بزرگ ترین مراکز علمی باز شده بود و رسم تحقیق را می آموختم. شاگردانش را رها نمی کرد. تا همیشه با آنان بود و در سایه لطفش بودیم.

او نه تنها شاعری یگانه و مصححی نامدار و محققی ژرف کاو بود، بلکه معلمی توانا هم بود. از دبیری دبیرستان در قم تا استادی ممتاز در دانشگاه تهران را طی کرد. خودش می گفت که 60 سال متوالی تدریس کردم. سال های متمادی شاگردان بسیار تربیت کرد که اکنون هر یک در چهارگوشه کشور انجام وظیفه می نمایند.

خاندان او، همه از قبیله هنرمندان بودند؛ وی فرزند اسماعیل مصفا و برادرزاده نکیسای تفرشی خواننده مشهور دوره قاجار و نوه حاج ملارجبعلی تفرشی تعزیه خوان مشهور در دربار ناصری و تکیه دولت و موذن مخصوص محمدعلی شاه قاجار است. برادر بزرگ تر وی ابوالفضل مصفا، استاد و محقق ادبیات فارسی بود. خواهر او از استادان زبان و ادبیات فارسی و مادر فواد حجازی، آهنگساز نام آشناست.

همسر او دکتر امیربانو کریمی، دختر استاد سخن امیری فیروزکوهی و استاد دانشگاه تهران است. امیر بانو، علت علاقه خود به مصفا را شاعری او می داند. استاد ما، در جوار همسر نازنین و همکار دانشگاهی اش، پدری مهربان برای فرزندانش بود که گرانمایگانی چند تربیت کرد، جملگی اهل علم و هنرمند. چهار فرزند دانا: علی مصفا بازیگر پیروز سینما و همسر لیلا حاتمی، کیمیا مصفا، عروس دکتر سیدجعفر شهیدی، گلزار مصفا، دکترای زبان و ادبیات فارسی و امیراسماعیل مصفا دکترای فیزیک و استادیار فیزیک دانشگاه صنعتی شریف.

او سخت دلبسته ایران بود. انسانی به تمام معنا وطن پرست. بسیار دوستدار مصدق بود و در همان ایام، چندین قصیده برای مصدق ساخت. به دلیل شعرخوانی های شورانگیز، شاعرِ مصدقی لقب گرفت و سقوطِ مصدق او را به هم ریخت. پس از عزلت مصدق، او نیز شور و حالش را از دست داد و عزلت گزید. معروف است یکی از روز های پس از کودتای 28 مرداد، استادش بدیع الزمان فروزانفر، از او خواست شعری بخواند و او چنین خواند:

رفتم به دادگاه مصدق/ دیدم جلال و جاه مصدق

پنهان به هاله غم و اندوه/ دیدم جمالِ ماهِ مصدق

برقِ نجات مردم مشرق/ می جست از نگاه مصدق

و همان شد که استاد فروزانفر او را از کلاس بیرون کرد و

10 سال در بیرون دانشکده، نگاه داشت. مظاهر نیز هجونامه ای نوشت. داستان 10 سال ماندنش در دوره دکترا به دلیل همین هجویه معروف است تا آنکه پس از 10 سال به غرامت قصیده ای سرود و دل استاد را به دست آورد:

آن دست که بنوشت هجای تو، شکستم آن خامه که بنگاشت جفای تو، شکستم

البته همه ماجرا این نبود؛ از استاد شنیدم که یک بار از استاد فروزانفر خرده گرفته بود که چرا به جای نقدِ مدام سبک شناسی بهار، خودش کتابی در همین موضوع نمی نویسد تا ناگزیر به تدریس کتابِ بهار نباشد؟ این گونه سخن گفتن با استاد فروزانفر که هیچ کس حق نداشت در برابرش سخن بگوید و او نیز جز به نگاه و اشارات دست شاگردان را خطاب نمی کرد، بسیار دور از انتظار و حتما دردسرآفرین بود. او حق داشت مثل پدر بزرگ تعزیه خوانش همیشه مخالف خوان باشد. این را از قصاید اعتراضی مصفا می توان فهمید. اما با این همه، دلی پاک و مصفا داشت. مظاهر، مظهر صفا بود. درویش مسلک و اهل فقر بود. بی آنکه در بیرون تظاهر کند، در منزل لباس اهل فقر می پوشید.

از شاعری، چون او هیچ انتظار نداریم به مباحث رسم الخط بپردازد، اما همیشه که نوشته هایم را می دید، از رسم الخط ایراد می گرفت. از قضا او از مخالفان پیوسته نویسی و مخالف جریان معمول بود. او شیوه املایی خاص خود را داشت و بر آن اصرار می ورزید. جدانویسی در حد جدا کردن وندها.

راهی که نه با این تندی بعد ها فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزید و اکنون معمول است. این انفصال نویسی هم برایش دردسر تازه ای شد؛ انفصال از خدمت آموزش و پرورش. این روح ستیهندگی او ناشی از روح ناآرام و وجدان بیدار او بود. خاطره ای را از دوستم جناب دکتر دهقانی شنیدم که به نقل از استاد تعریف می کرد: در دهه 50 سمیناری در دانشسرای عالی برگزار شده بود که وزیری هم در آن شرکت داشت.

من هم جزو مدعوین بودم و، چون خیلی ساده و برخلاف رسم معمول بی کت و کراوات رفته بودم افسری که دم در ایستاده بود مانعم شد و پرسید جنابعالی؟ گفتم استاد ادبیاتم و جزو مدعوین. نگاهی به سر تا پای من انداخت و عذرخواهانه گفت: ببخشید آخر به قیافه شما نمی آید که استاد باشید! در همان حال وزیر از راه رسید و همه خود را جمع و جور کردند. سرم را بردم بیخ گوش افسر و به سوی وزیر اشاره نمودم و گفتم: ببخشید جناب سروان، به این گاو می آید که وزیر من و شما باشد! افسر با لحنی جدی و با صدای بلند گفت، خیر قربان! بعد به نشانه احترام پایی برایم کوبید و قرص و محکم گفت، بفرمایید قربان!

در زمان حیات هیچگاه حاضر نمی شد برایش بزرگداشت بگیرند. اما با وجود بی میلی استاد دو مجلس برای او برپا شد: اول در شب های بخارا که سالن پر بود از مشتاقان و هم بیرون و دوم در جشن رونمایی نسخه اقدم در خانه اندیشمندان علوم انسانی که در این دومی دوستان و دوستداران مصفا در غیابِ او از شعر و شاعری او سخن گفتند.

دریغا که او را نشناختیم و ظلم ها بر او روا داشتیم. هر بار که سفره دلش را باز می کرد، از بدعهدی ها و ناروایی ها، یک سینه سخن داشت. از آنان که شعرش را برنمی تافتند و روح بزرگش را می آزردند. برای روح آن استاد والامقام علو درجات و کج اندیشان خرد و دانایی آرزو دارم.

به خود گفتم از عمر رفته چه ماند؟ / دل خسته لرزید و گفتا دریغ

به دل گفتم از عشق چیزیت هست؟ / بگفتا که هست آری، اما دریغ

بلی از من و عمر ناپایدار نمانده ست/ بر جای الا دریغ

شب و روز ها و مه و سال ها / گذشتند و ماندند برجا دریغ

رسیدند هر روز و شب با فسوس/ گذشتند هر سال و مه با دریغ

رسیدند و گفتم فسوسا فسوس/ گذشتند و گفتم دریغا دریغ