شاهنامه، نامه فرهنگ و سند افتخار قومی و نسبی ماست - انوار بلاگ

ما همیشه شاهد کوشش های متعدد و متفاوت برای ماندگاری این داستان ها بوده ایم اما، این که چرا این اثر تا این اندازه برای ما اهمیت دارد و چرا در جهان چنین نام و نشانی کسب نموده، پرسشی است که پاسخ آن را در بطن این اثر حماسیِ سترگ و در مصاحبه با پژوهشگران عرصه مطالعاتِ شاهنامه پژوهی باید جست.

به همین دلیل، به سراغ پژوهشگری رفتیم که ماهیت این اثر و صندلی جهانی سراینده آن را دریافته است. حمیدرضا نویدی مهر، استاد دانشگاه بین المللی امام رضا (ع)، پژوهشگر و شاهنامه پژوهی است که در کارنامه علمی خود 22 اثر تالیفی (هجده اثر در حوزه شاهنامه پژوهی و اسطوره شناسی)، برنده کتاب سال خراسان رضوی به دلیل تالیف کتاب اساطیر در شعر نو فارسی (آذر 97)، دریافت نشان شایسته تقدیر به سبب تالیف دوره سه جلدی برگزیده داستان های شاهنامه فردوسی (آذر 91) و دریافت نشان شایسته تقدیر از جشنواره مطبوعات کشور به سبب تالیف کتاب راهنمای ویرایش و درست نویسی در مطبوعات (دی 89) را دارد.

راز شهرت و ماندگاری شاهنامه و فردوسی

نویدی مهر در گفت وگو با خبرنگار ایبنا، در ارتباط با راز شهرت و ماندگاری شاهنامه و فردوسی گفت: ارنست رُنان، فیلسوف و دانشمند فرانسوی، در جایی گفته است فردوسی به افتخار و معنویت ایمان دارد؛ بشردوست است و انسانی فکر می نماید. خوبی را صمیمانه دوست دارد. این قهرمان برای ما بیگانه نیست. من گمان می کنم بخشی از آنچه فردوسی در شاهنامه در پی انتقال آن به عنوان میراث انسانی و اخلاقی به مخاطبان خویش بوده است، الزاماً مختص جامعه ایرانی نیست و نوع بشر را دربر می گیرد.

نویدی مهر، مفاهیم و مضامین مندرج در شاهنامه را بیانیه ای جامع و نگرشی راسخ درباره کیفیت زیستِ انسانی در والاترین مرتبه آن دانست که در طول تاریخ، در موارد بسیار، جزءِ دغدغه های انسانِ مطلع و کمال اندیش بوده است.

وی همچنین گفت: انسان ها در هر کجای این کره خاکی، در بعضی از علایق و آرمان های خود مشترک هستند؛ خوبی و نیکی را دوست دارند، دانش اندوزی را فضیلت می شمارند، فطرت خداجوی دارند و صلح و دوستی میان ملت ها را بر جنگ و کینه کشی ترجیح می دهند. فردوسی در شاهنامه مدافع و مبلّغ فضیلت های انسانی و اخلاقی است و ستایشگر نیکی و خوبی.

فردوسی، در صندلی انسانی پاک اندیش، پاک سرشت و نگران سرنوشت بشر است و خود را موظف به دفاع از ارزش های انسانی و حقایق معنوی می داند، نویدی مهر این نکته را گفت و اضافه نمود: فردوسی برای انسانی که خواستار گذر از قیدوبندهای زندگی مادی است، طرح و برنامه دارد و شاید یکی از دلایل اقبال جهانیان به شاهنامه، همین موضوع باشد.

شاهنامه؛ حماسه آزادگی

این شاهنامه پژوه با اشاره به گفته اسلامی ندوشن که شاهنامه در میان متون ادب فارسی دستورنامه یک زندگی سالم، مثبت، همه جانبه و سربلند را ارائه نموده است افزود: نکته دیگر اینکه، شاهنامه حماسه آزادگی است و مضمون آزادگی برای به ویژه ممالکی که مردمانش همیشه زیر سیطرۀ ابرقدرت ها بوده اند در طول تاریخ برجستگی و اهمیت داشته است. خداوند انسان را آزاد آفریده است و طبیعی است که آدمی، اسارت و بردگی را برنمی تابد.

وی اضافه نمود: شاهنامه منادی آزادی انسان است و شاید این بیت، پیغام اصلی شاهنامه در این زمینه باشد که مرا مرگ بهتر از آن زندگی/که سالار باشم، کنم بندگی. این طرز نگرش امروز هواداران زیادی در جهان دارد و طبیعی است که اقبال به شاهنامه زیاد باشد و آن را به اثری پرآوازه در جهان مبدل سازد. از زوایای دیگر نیز می توان به این موضوع نگریست که شرح آن احتیاجمند مجال گسترده تری است.

نویدی مهر در ارتباط با اعتقادات مذهبی فردوسی و وجود نمودهای مذهبی در شاهنامه گفت: در اینکه فردوسی مسلمانی مؤمن و پاک اعتقاد بوده، شکی نیست. در دیباچه شاهنامه خود را بندۀ اهل بیت نبی و ستایندۀ خاک پای وصی دانسته است و در همان جا ارادت قلبی اش را به ساحت مقدس امیرمؤمنان علی (ع) ابراز داشته و خاکساری اش را با عبارت خاکِ پِیِ حیدر جلوه گر ساخته است.

وی همچنین اضافه نمود: بعضی بر این باورند که اختلاف نظر محمود غزنوی با فردوسی و کم توجهی او به شاهنامه نیز ریشه در مبانی اعتقادی فردوسی داشته است که بیراه هم نیست؛ هرچند تنها دلیل نمی تواند باشد و دلایل دیگری نیز مطرح است.

فردوسی، تبیین گر پیغام های متعالی اسلام

فردوسی در صندلی مؤمنی پاک اعتقاد، درکی صحیح و شناختی کامل از مبانی اعتقادی دین اسلام داشته است و پیغام دین را به کامل ترین و بهترین شکل دریافته و توانسته است آن را به نیکوترین و پسندیده ترین شکل عرضه کند، این نکته را نویدی مهر گفت و اضافه نمود: تبیین و تفسیر پیغام های ناب و متعالی دین اسلام به عنوان یک فراخوان برای ابنای بشر و سعادت نوع انسان، جزء خطوط اصلی گفتمان فرهنگی فردوسی در شاهنامه است.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام رضا علیه السلام، با بیان این نکته که یگانه پرستی، سپاسمندی از پروردگار، نیایش، برابری، برادری، پاکی، دادگری، مساوات، راستی گزینی، پرهیز از زشت کاری، پاکیزه گفتاری، متانت رفتار، رعایت ادب، راستگویی، دانش اندوزی و بسیاری موارد از این قبیل، در واقع آموزه هایی هستند که در دین مبین اسلام بر آنها تأکید فروانی شده است، یادآورشد: ببینید فردوسی در این ابیات چقدر عمیق و دقیق به پرستش دادگر و احسان و نیکی در حق دیگران و پرهیز آزار مردمان، که از آموزۀ اسلامی اشاره نموده است:

پرستیدن دادگر پیشه کن/ ز روز گذر کردن اندیشه کن

به نیکی گرای و میازار کس/ ره رستگاری همین است و بس

وی ادامه داد: پیوند نامحسوس و هنرمندانه میان علایق ملی و حقایق مذهبی در شاهنامه که از آن به پیوند دین و ملیّت یاد می گردد، از جمله خدمات فرهنگی فردوسی در حماسه ملی به ایرانیان بوده است.

شاهنامه، رمز و راز هویت ملی ماست

این شاهنامه پژوه با بیان اینکه خاورشناسان بسیاری هستند که امروز فردوسی و شاهنامه را موضوع پژوهش های خود قرار داده اند و تعدادی از آنان در همایش های علمی روز ملی عظیمداشت فردوسی به ایران سفر می نمایند، گفت: کرسی های شاهنامه پژوهی نیز در بعضی از دانشگاه های معتبر جهان دایر است و دانشجویان غیرفارسی زبان در آنها به دانش اندوزی و انجام پژوهش های مرتبط اشتغال دارند. ترجمه شاهنامه به زبان های دیگر نیز فراوان اجرا شده که از میان بعضی از قدیم تر های آن می توان به ترجمه فرانسوی شاهنامه، موسوم به ژول مول، ترجمه به زبان آلمانی توسط دو دانشمند به نام های شاک و فردریش روکرت، ترجمه به زبان انگلیسی شاهنامه توسط اتکینسن و ترجمه به زبان ایتالیایی توسط پایزی، ترجمه به زبان ترکی و سایر زبان ها اشاره نمود.

و اما، چرا باید شاهنامه، داستان ها و شعرهایش در میان ما جاودانه بماند؟، نویدی مهر در پاسخ به این سوال گفت: شاهنامه باید برای ما زنده بماند چون رمز و راز هویّت ملی ماست. شاهنامه صرفاً متعلق به یک دورۀ تاریخی خاص نیست و برای مردمان این سرزمین در یک برهۀ زمانی خاص سروده نشده است. شاهنامه، نامۀ فرهنگ و سند افتخار قومی و نسبی ماست. به هر کجای جهان که بروید و از نزدیک مشاهده کنید، می بینید که کشورها از میراث مکتوب فکری و فرهنگی خود به نیکوترین شکل نگهداری و مراقبت می نمایند.

وی اضافه نمود: چرا ما نباید این وظیفۀ فرهنگی خطیر و سترگ را برعهده بگیریم؟ ما ملتی ریشه دار با سابقۀ تمدنی چند هزار ساله هستیم. جزء تمدن های عظیم در جهان قدیم بوده ایم و سروری و رجحان بر ممالک دیگر داشته ایم. چه کسی این سروری و رجحان را به زبانی هنرمندانه و تحسین برانگیز طی هزار سال گذشته ثبت نموده و پیش چشم ما ساکنان این سرزمین آورده است؟ قطعا فردوسی در شاهنامه. شاهنامه پشتوانۀ فرهنگی و تکیه گاه فرهنگی ماست و مثال آیینه ای است که چهرۀ واقعی ما را نشان می دهد.

باید برای ارتباط شاهنامه با نسل امروز به فکر چاره بود

این شاهنامه پژوه کارهای صورت گرفته برای حفظ و پاسداشت شاهنامه را ناکافی خواند و اضافه نمود: ما اکنون در شرایط بسیار حساسی به سر می بریم و شاید بتوان گفت در مرحلۀ گذار هستیم. جهان به سرعت به سمت شبکه ای شدن پیش می رود و نسل امروز، عمدۀ احتیاجها و علایقش را با جستجو و تکاپو در جهانی مجازی، تأمین و رفع می سازد. فاصلۀ نسلی هر روز بیشتر می گردد و فرزندان ما به چیزهایی که پدران و مادرانشان علاقه دارند، توجه و تمایل چندانی نشان نمی دهند. تهاجم و سلطۀ رسانه ای در جهانی امروز، همه چیز را در سیطرۀ خویش گرفته و هر طور که دلش بخواهد، فرهنگ ملت ها را جهت دهی می نماید. در جهانی پرشتاب امروز، ارزش ها و اصالت ها سیمای مختلف به خود می گیرند و مفهوم هویت را با مخاطره روبرو می سازند. بنابراین، باید به فکر چاره بود و زبان ارتباط با نسل امروز را پیدا کرد.

نویدی مهر افزود: در چنین جهانیی، باید بتوانیم منابع فرهنگی و میراث معنویِ تمدنی مان را که شاهنامه جزئی از آن است، از موج خیز حوادث به سلامت گذر دهیم. در این باره به فراوری نظریه از سوی دانشوران و نخبگان فکری جامعه احتیاج مبرم داریم، دریغ است نسل امروز و آینده سازان فردا، اساطیر ملی خود را نشناسند و ندانند در چه سابقه تمدنی رشد یافته اند و رهاوردهای فکری و فرهنگی مفاخر ملی شان چه بوده است.

این شاهنامه پژوه و مدرس دانشگاه ادامه داد: نهادهای وابسته به تعلیم و تربیت، به ویژه آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر نهادهای فرهنگی دولتی و غیردولتی، تشکل های فرهنگی مردم نهاد، خانواده ها و سایر مراکز هنری، فرهنگی و آموزشی می توانند با عرضۀ خلاقانۀ محصولات و ارائۀ آموزش های کیفی فراگیر، به پیوند نسل امروز با شاهنامه مددرسان و نقش آفرین باشند.

نویدی مهر در پاسخ به این سوال که چه تفاوتی در میان تألیف ها و برگردان های مختلف شاهنامه وجود دارد؟، گفت: روینمودهای پژوهشی به موضوع شاهنامه و فردوسی متنوع و متعدد بوده و هست و این ذات علم است که از دریچه های گوناکون به آنالیز منابع علمی می پردازد. تفاوت نگرش ها و روش ها نیز در این عرصه فرایندی کاملا طبیعی است. در برگردان هایی هم که از شاهنامه به ویژه طی دو دهۀ اخیر اجرا شده، شاهد تنوع روش و تفاوت نگاه هستیم که آن هم طبیعی است و بادارنده نیست.

چه شاهنامه ای را، چگونه بخوانیم

و اما شاهنامه را به نثر روان بخوانیم یا به نظم پیچیده؟، نویدی مهر در پاسخ به این سوال گفت: مهم نیست که شاهنامه را به نظم بخوانیم یا به نثر؛ مهم این است که آن را بخوانیم و کوشش کنیم تا فرزندانمان نیز آن را بخوانند و چهرۀ واقعی خود را در آن ببینند و با درک پیغام های حماسۀ ملی ایران، هویّت ایرانی ـ اسلامی خود را بازیابند. من البته به بخشی از این پرسش شما نقد دارم. من متن شاهنامه را نظم پیچیده نمی دانم و استفاده از صفت پیچیده را دربارۀ آن دقیق نمی دانم. اگر از من بخواهید جایگزینی برای آن پیشنهاد کنم، می گویم زبان تاریخی شاهنامه که زبانی فاخر، مستحکم و راسخ، و زبانی است که عوام تا حد زیادی آن را می فهمند و خواص می پسندند.

وی اضافه نمود: زبان شعری شاهنامه در هنرمندانه ترین و بالاترین سطح ادبیات حماسی واقع شده است و مایۀ تحسین عظیمان و دانشمندان بسیاری در طول تاریخ قرار گرفته است. بیان این گفتۀ نظامی عروضی در کتاب چهارمقاله شاید در اینجا خالی از لطف نباشد که در ستایش زبان شعری فردوسی می گوید: الحق فردوسی سخن را به آسمان علّیین برد و در عذوبت به ماء مَعین رسانید، من در عجم سخنی بدین فصاحت نمی بینم و در بسیاری از سخن عرب هم.

نویدی مهر ادامه داد: پوشیده نماند که بیش از هزار سال از زمان سرایش شاهنامه می گذرد، طبیعی است که بعضی از عناصر زبان تاریخی شاهنامه برای نسل امروز احتیاجمند شرح و تشریح باشد که این موضوع در تمام آثار کلاسیک ادبیات جهان مصداق دارد. خوشبختانه در حال حاضر متن منظوم شاهنامه همراه با شرح دشواری ها و عناصر تاریخی متن در بازار کتاب ایران وجود دارد و از این حیث جای نگرانی نیست، کتاب هایی هم هست که در آنها متن شعری شاهنامه برای گروه های سنی مختلف ـ از کودک گرفته تا عظیمسال ـ به نثر برگردان شده و جوابگوی احتیاج علاقه مندان است.

این شاهنامه پژوه، به گفته خویش، چون در ایام همدلی و احسان به سر می بریم، سخنان خود را با این بیت فردوسی به انتها برد: بکوشید نیکی به کار آورید، چو دیدید سرما، بهار آورید