جامعه مصرفی؛ فرهنگ گلوله و جنگ، بازخوانی خشونت آمریکایی بودریار - انوار بلاگ

در این حادثه که با عنوان Aurora shooting در اذهان جامعه آمریکا ثبت شده؛ جیمز اگان هلمز (James Holmes) دانشجوی دکترای علوم اعصاب دانشگاه کلرادو، که بعد از بازداشت خود را جوکر (بت من، یکی از شخصیت های منفی مجموعه فیلم های شوالیه تاریکی) معرفی کرد، اکران آخرین قسمت از مجموعه بتمن را فراتر از تصاویر مهیج و خیالی، به شکل واقعی اما تأسف بار به قربانیان و بازماندگان حادثه نمایاند.

پیوستن خشونت خیالی روی پرده و واقعی در صحنه اتفاقی بود که اگرچه برای نخستین بار - به جز نخستین نمایش سینما در جهان، زمانی که تماشاگران با دیدن فیلم نزدیک شدن قطار توسط برادران لومیر دچار وحشت شدند - رخ می داد، اما محصول واقعیت خشونت در جامعه مصرفی و رفاه زده بود که می شد می توان تحلیل های عمیقی از بودریار درباره آن یافت.

ژان بودریار (Jean Baudrillard) در کتاب جامعه مصرفی: اسطوره ها و ساختارها (The Consumer Society: Myths and Structures) (1) معتقد است که جامعه مصرفی به طور همزمان جامعه مراقبت و جامعه سرکوب، و نیز جامعه صلح آمیز و جامعه خشونت آمیز است (ص 278) و قرابت بین خشونت با وسوسه امنیت و رفاه تصادفی نیست: خشونت نمایشی و صلح و صفای زندگی روزمره با یکدیگر تجانس دارند، زیرا هر دو انتزاعی بوده و با اسطوره ها و نشانه ها زنده اند (ص 278).

به زعم او؛ وفور و امنیت هنگامی که به یک آستانه تعیین برسد، خشونت واقعی و غیرقابل کنترل تولید می کند. رفاه در صورت تحقق، مولد خشونت محصور در یک چارچوب تعیین نیست که همراه با چیزهای دیگر مصرف می گردد، بلکه خشونت غیرقابل کنترل تولید می کند. تعیینه این خشونت (دقیقاً مانند مصرف آن گونه که ما آن را تعریف کردیم و نه در کاربرد سطحی آن)، آن است که بدون هدف و بدون موضوع است.

به دلیل آنکه ما با اندیشه سنتی عملکرد رفاه به مثابه فعالیتی عقلانی زندگی می کنیم، خشونت انفجاری و غیرقابل کنترل باندهای جوانان استکهلم، بی نظمی های مونترال و قتل های لس آنجلس برای ما، با توجه به پیشرفت اجتماعی و فراوانی، به نظر تجلیاتی باورنکردنی و غیرقابل درک و متناقض می رسد. به دلیل آن که ما با توهم اخلاق هدفمندی آگاهانه همه چیزها و عقلانیت بنیادی گزینش های فردی و جمعی ... زندگی می کنیم، این خشونت به نظر ما توصیف ناپذیر، عجیب و شیطانی می آید.

اما خشونت شاید صرفاً بدبن معنا باشد که چیزی از اهداف آگاهانه رضایت مندی و رفاه بسیار سرریز کرده است و، در نتیجه، این جامعه (در نظر آن ها) خود را توجیه می کند و هنجارهای عقلانیت آگاهانه خود را به ثبت می رساند.... فراوانی و خشونت دست در دست یکدیگر دارند (ص ص 80-279).

او مخالف تفسیری اخلاق گرایانه از جامعه مصرفی است که مقاومت در برابر فراوانی نمی پذیرد و جامعه مصرفی در شکل خشونت آمیز و شهوت گرایانه آن (تخریب کورکورانه کالاهای مادی و فرهنگی) یا غیرخشونت آمیز و کناره جویانه اش (امتناع از سرمایه گذاری های تولیدی و مصرفی) رد می گردد، و بنابراین نوع متفاوتی از خشونت را معرفی می کند: مسئله بنیادی خشونت در جامعه فراوانی (و به طور غیرمستقیم، کلیه علائم نابهنجاری، افسردگی و عزلت گزینی) روشن می گردد.

این خشونت بسیار متفاوت از خشونتی است که از فقر، کمبود و استثمار ناشی می گردد - و ظهور عملی جنبه منفی میل است که توسط حالت کاملاً مثبت نیاز نادیده گرفته می گردد، پنهان می گردد و سانسور می گردد (ص ص. 4-283). اما مسئله کلی تری که مشکل این خشونت بلا موضوع را در برمی گیرد و در برخی کشورها هنوز به صورت جسته وگریخته به چشم می خورد، اما به طور بالقوه در کشورهای توسعه یافته و بسیار توسعه یافته رواج دارد، تناقضات بنیادی فراوانی (نه فقط تفاوت های جامعه شناختی) است... همه این جنبه هایی که شاخصه جامعه ثروتمند یا جامعه بی بندوبار است، هر یک به شیوه خود مشکل عدم تعادل بنیادی را مطرح می کند (ص 280).

به تعبیر او همان گونه که مدل های مصرف وجود دارند، جامعه مدل های خشونت را نیز پیشنهاد یا وضع می کند و از طریق آن در پی تخلیه، کنترل و رسانه ای کردن این نیروهای تهاجمی است. درواقع برای جلوگیری از اینکه این اضطراب بالقوه انباشته شده به خاطر ازهم گسیختگی منطق دوگانه میل و نیز به دلیل از دست دادن نقش نمادین به خشونتی بی هنجار و غیرقابل کنترل منجر گردد، جامعه در دو سطح عمل می کند:

1) از یک سو، جامعه سعی می کند این اضطراب را از طریق افزایش مراجع مراقبتی جذب کند: نقش ها، کارکردها و خدمات جمعی بی شمار ... تزریق می گردد. ... همچنین داروهای آرام بخش، مسکن و توهم زا در همه جا به فروش می رسد و انواع و اقسام درمان ها رواج دارد. فعالیت بی نتیجه ای که جامعه فراوانی، تولیدکننده رضایت مندی بی هدف در جریان آن منابع خود را خرج می کند تا برای اضطراب ناشی از این رضایت مندی پادزهر تولید کند (ص ص. 5-284).

2) جامعه می تواند - و این کار را به طور نظام مند انجام می دهد - این اضطراب را به صورتی بازیابی می کند که به مصرف جان تازه ای ببخشد و این مجرمیت و خشونت را نیز به نوبه خود به شکل اجناس و کالاهای مصرفی یا نشانه فرهنگی تمایزدهنده بازیابی کند. ... خشونت و مجرمیت در اینجا توسط مدل های فرهنگی، رسانه ای می شوند و به خشونت مصرفی برمی گردند (ص 285).

در اینجا او تفاوت خشونت ناشی از فراوانی در جامعه مصرفی را با اشکال پیشین خشونت شرح می دهد: برخی افسوس دوره ای را می خورند که در آن خشونت معنا نداشت، خشونت خوب و قدیمی جنگاورانه، میهن پرستانه، شورانگیز و درواقع عقلانی - خشونتی که پشتوانه آن یک هدف یا آرمان بود، خشونت ایدئولوژیک یا خشونت فردی شورش گرایانه باز به زیبایی شناسی فردی مربوط می گردد و می تواند یکی از هنرهای زیبا به شمار آید. همگان در پی آن اند که این خشونت جدید را به مدل های پیشین نسبت دهند و با داروهای شناخته شده به درمان آن ها بپردازند، اما باید متوجه بود که این خشونت دیگر نه کاملاً تاریخی، نه مقدس، نه آیینی و نه ایدئولوژیک است (ص 286).

بلکه: باید متوجه بود که این خشونت به لحاظ ساختاری با فراوانی پیوند دارد، زیرا این خشونتِ برگشت ناپذیر، همواره قریب الوقوع و برای همگان تا این اندازه جذاب است، حال به هر میزانی که می خواهد باشد: دلیل این امر آن است که خشونت ریشه در فرایند رشد و رضایت مندی چندگانه ای دارد که در آن هر کس ازاین پس دخیل است. گاه در بطن عالم بسته خشونت و آرامش مصرفی ما، این خشونت جدید به نظر همگان بخشی از کارکرد نمادین ازدست رفته را بر عهده می گیرد، اندکی پیش از آنکه خود مصرف گردد (ص 286).

او همچنین از شرایط خستگی می گوید تا نشان دهد که این ها ابتلای جوامع توسعه یافته و مصرفی اند نه جوامعی که به تعبیر توسعه یافته ها، عقب مانده، بدوی و وحشی اند: ازاین پس مانند مسئله جهانی گرسنگی، باید شاهد مسئله جهانی خستگی نیز باشیم.

به گونه ای تناقض آمیز، این ها مانعه الجمع هستند: خستگی مزمن و غیرقابل کنترل همراه با خشونت غیرقابل کنترل که از آن صحبت کردیم، تیول جوامع ثروتمند است و در میان سایر چیزها ناشی از گذار از مرحله گرسنگی و کمبود مزمنی است که همچنان مشکل عمده جوامع ماقبل صنعتی است، به شمار می رود. خستگی مانند نشانگان جمعی جوامع مابعد صنعتی وارد حوزه بی هنجاری های عمیق و سوء کارکردهای رفاه می گردد. خستگی که بیماری قرن جدید است باید همراه با سایر پدیده های بی هنجار تحلیل گردد، پدیده هایی که خود آن ها تعیینه زمانه ماست و همه باید به حل آن ها کمک کنند (ص 3-292).

همان گونه که خشونت جدید بی هدف است، این خستگی نیز بی دلیل است، زیرا هیچ گونه ارتباطی با خستگی عضلانی و کمبود انرژی ندارد و ناشی از صرف نیروی جسمی نیست. مطمئناً به صورتی خودانگیخته از صرف نیروی عصبی، افسردگی و تغییر حالت های روان تنی صحبت به میان می آید.

این نوع توجیه در حال حاضر بخشی از فرهنگ توده ای است: این توجیه در کلیه روزنامه ها (و همه همایش ها) یافت می گردد. هرکس می تواند به این بهانه جدید تمسک جوید، همراه با حالت خوشایند و در همان حال اندوهناک تحت فشار عصبی قرار داشتن. مطمئناً این خستگی دست کم دلالت بر یک چیز دارد (همان کارکرد افشاگرانه خشونت و عدم خشونت): اینکه جامعه ای که خود را همواره در پیشرفت مداوم به سوی الغای کار و تلاش، حل تنش ها، سهولت در کارها و اتوماسیون فرض می کند، درواقع، جامعه استرس و تنش و دوپینگ است که در آن بیلان کلی رضایت مندی، گواه کسری بیش ازپیش فراینده ای است که در آن تعادل فردی و جمعی به همان اندازه که شرایط فنی تحقق آن افزایش می یابد، بیش تر تحت مخاطره قرار می گیرد (ص 293).

قهرمانان مصرف خسته اند. تفسیرهای گوناگونی می توان در سطح روان شناسی اجتماعی ارائه داد. به جای برابرسازی فرصت ها و فرو کاستن رقابت اجتماعی (اقتصادی و منزلتی)، فرآیند مصرف، رقابت را در همه اشکال آن خشن تر و حادتر می کند. همراه با مصرف، ما پایان در جامعه رقابتی عام و تام گرایی به سر می بریم که در کلیه سطوح اعم از اقتصاد، دانش، میل، بدن، نشانه ها و غرایز نقش ایفا می کند، یعنی کلیه چیزهایی که ازاین پس به عنوان ارزش مبادله در فرایند بی وقفه تمایزگذاری و فوق تمایزگذاری تولید می شوند (ص ص 4-293).

می توان این سخن شومبار دولوو(2) را پذیرفت که این جامعه در عوض فراهم کردن آرزوها، نیاز و رضایت مندی آن گونه که خود ادعا می کند، انحرافاتی بزرگ و بزرگ تر در نزد افراد و نیز طبقات اجتماعی پدید می آورد که با الزام رقابت و تحرک اجتماعی صعودی و، درعین حال، با التزام ازاین پس به شدت درونی شده به حداکثر رساندن لذت درگیر می باشند. فرد زیر بار این همه محدودیت از هم می پاشد.

انحراف اجتماعی نابرابری به انحراف درونی میان نیازها و تمایلات افزوده می گردد تا از این جامعه، جامعه ای بیش ازپیش سازش ناپذیر، از هم پاشیده و نارسا بسازد. خستگی (یا ضعف جسمانی) آنگاه به عنوان یک واکنش به شکل عدم پذیرش منفعلانه انسان مدرن در برابر شرایط وجودی تفسیر می گردد. اما باید متوجه بود که این عدم پذیرش منفعلانه درواقع همان خشونت پنهان است و بدین ترتیب تنها یکی از واکنش های ممکن است و شقوق دیگر آن مصادیق خشونت عریان می باشند.

در اینجا نیز باید به اصل دوگانگی بازگشت. خستگی، افسردگی و روان رنجوری همواره به خشونت عریان تبدیل می گردد و برعکس. خستگی شهروند جامعه صنعتی از اعتصاب پنهان، کندکاری، کم کاری کارگران در کارخانه یا کسالت از تحصیل چندان دور نیست. همه این ها اشکال مقاومت منفعلانه و درونی شده هستند، همانند ناخنی که در گوشت فرورفته باشد (ص 294).

بودریار حوادثی را در این کشورهای بسیار توسعه یافته مثال می زند که در آن ها خشونت در بالاترین سطح واقع شده ، همچون قتل 8 پرستار جوان در جنوب شیکاگو (ژوئیه 1966)، کشتار 13 نفر توسط یک دانشجوی معماری در دانشگاه آستین تگزاس (اوت 1966)، آشوب خون بار در آمستردام (ژوئن 1966) و ناآرامی های خشونت بار در مونترال (اکتبر 1969).

اما او صحنه ای از سینما را که خود شاهد عینی بوده است، پیش از همه مثال می زند تا به خشونت در سینما (به عنوان بخش مهمی از مصرف فرهنگی آمریکایی که برسازنده سبک زندگی آن هاست) بپردازد: سرژ لانتز(3) (تعقیب بی رحمانه): در آخرین صحنه های فیلم چمنان وحشی گری هایی به نمایش درآمد که من برای نخستین بار از سالن نمایش با دست های لرزان بیرون آمدم.

در سالن سینماهای نیویورک که در حال حاضر این فیلم ها در آن نمایش داده می گردد، همین صحنه ها واکنش های نامعقول به دنبال دارند، هنگامی که مارلون براندو خود را بر روی یک مرد می اندازد تا او را بزند، تماشاچیان به شکلی دیوانه وار و هیستریک بلند می شوند و نعره می کشند: بکش! بکش! نابودش کن! (ص ص 7-286).

مثال آخر او هم مربوط به سینماست تا نشان دهد چگونه این خشونت دامن خود سینما و سینماگران را می گیرد: قتل در ویلای پولانسکی: 5 تن از اشخاص کمابیش مشهور در یک ویلا در تپه های لس آنجلس به قتل رسیدند که یکی از آن ها همسر پولانسکی(4)، کارگردان فیلم های دیگرآزارانه-توهم انگیز(5) بود.

قتل بت های عالم سینما به این خاطر مثال زدنی بود که در قالب نوعی طنز متعصبانه به لحاظ جزئیات قتل ها و نحوه اجرا تحقق پیدا کرد، یعنی برخی از همان ویژگی های فیلم هایی که باعث موفقیت و افتخار قربانیان شده بودند. نکته جالب در اینجا این است که پارادوکس این خشونت نمایش داده می گردد: خشونتی که هم زمان وحشی (غیرعقلانی و بدون هدف آشکار) و آیین گرا (شاخص گذاری شده بر اساس مدل های نمایشی تحمیل شده توسط رسانه های گروهی - که در اینجا همان فیلم های پولانسکی است) می باشد (ص 288).

و نهایتاً نتیجه می گیرد: کشتار ماند برج آستین نه جنبه عشقی دارد و نه از روی سود و منفعت صورت می گیرد و خارج از معیارهای قضایی و مسئولیت های سنتی است. قتل های نسنجیده، و باوجوداین، از پیش برنامه ریزی شده (در اینجا به شیوه ای توهم انگیز و حتی تقلیدآمیز) توسط مدل های رسانه ای که به همان طریق در نمایش ها یا قتل های مشابه (مقایسه کنید با همچنین خودسوزی ها) انعکاس می یابد.

تنها این گونه می توان آن ها را توصیف کرد: دلالت های ضمنی نمایش آن ها در قالب حوادث به گوه ای که در وهله نخست مانند سناریوی فیلم ها و گزارش ها تدوین می شوند و نیز تلاش نومیدانه آن ها در گسترش مرزهای خشونت برای این که غیرقابل بازیابی شوند و این نظم رسانه ای را که در شور و حرارت غیراجتماعی با آن همدست هستند، زیر پا بگذارند و در هم بشکنند (همان).

(1)- بودریار، ژان (1970). جامعه مصرفی: اسطوره ها و ساختارها. ترجمه پیروز ایزدی (1389). تهران: ثالث.

(2)- Paul-Henry Chombart de Lauwe (1913-98)

(3)- Serge Lentz

(4)- (69-1943) Sharon Tate

(5)- Sado-fantastique

sahandblog.ir: سهندبلاگ، سیستم مدیریت محتوای سهند

gigablog.ir: گیگابلاگ | با سیستم مدیریت محتوای گیگابلاگ همه وبسایت دارن