خبرنگاران فساد، مبارزه با فرد یا مبارزه با سیستم - انوار بلاگ

در نگاهی که فرد فاسد منشاء فساد دانسته می شود (نگاه فردگرایانه)، مواجهه با فساد هم در حد مقابله با افراد فاسد و شناسایی فاسد کاهش می یابد. اما در نگاه سیستمی و جمع گرایانه به فساد است که فساد نتیجه ناکارآمدی سیستمی و فرآیندهای نادرست دانسته می شود. به این ترتیب در نگاه سیستمی برای اصلاح فساد، نیاز به اصلاح فرآیندها و شیوه های حکمرانی است؛ اگر فرآیندهای فسادزا اصلاح شوند؛ بدون نیاز به انگیزه های اخلاقی و دینی هم فساد به صورت سیستماتیک کاهش خواهد یافت.

این زاویه نگاه، همان زاویه ای ست که تفاوت زنده ماندن و زندگی کردن را در موضوع فساد نشان می دهد.

در نگاه زنده ماندن چون این پیش فرض وجود دارد که فرد فاسد عامل فساد است؛ 3 نتیجه زیر از مبارزه با فساد به بار می آید:

1- اولین نتیجه فردی دیدن فساد، رفتار منفعل در برابر فساد است. به جای ایجاد سازوکارهای پیش گیری از فساد به سازوکارهای مقابله با فرد فاسد، آن هم پس از فسادی که رخ داده است، روی آورده می شود. در حقیقت در این نگاه مبارزه با فساد وجود ندارد؛ بلکه مبارزه با فاسد است که جایگزین آن شده است.

به همین دلیل است که با هر پروژه سلطان گیری یا محاکمه یک فاسد، شرایط ایران در شاخص ادراک از فساد در جهان نه تنها کاهش نمی یابد، بلکه در همین سال های اخیر افزایش هم یافته است. یعنی مردم درک شان از فساد کاهش نیافته است، بلکه بیش از گذشته آن را احساس می کنند.

2- نتیجه بعدی فردی دیدن فساد، افزایش نگاه امنیتی است. چون فساد حاصل افراد فاسد است؛ کافی است افراد فاسد یا در معرض فساد را زیر چتر امنیتی برد، آن وقت است که فساد کاهش می یابد و هیچ وقت توجه نمی شود که این امر هم خود زاینده فسادهای تازه خواهد بود. این نگاه، ایده آل غیرممکنی را می جوید یعنی معصوم ترین افراد برای مدیریت و شهروندانی معصوم هم برای مدیریت شدن!

3- نمی توان این نتیجه شیرین را نادیده گرفت که فقط از دل مبارزه با فاسد است که قهرمان بیرون می آید. در این رویکرد می توان قهرمانِ مبارزه با فساد داشت و برایش دست زد. بی آن که رنج، سختی و فشارِ زمانِ لازم برای مقابله با ساختارها، قوانین و سیستم فسادپرور را به جان خرید.

اما در نگاه زندگی کردن می پذیریم که انسان ها همه ممکن است گرفتار فساد شوند؛ انسان بودن یعنی خطا کردن. پس راه حل آن است که فرآیندهایی که فساد را امکان پذیر می کنند، حذف شوند و این یعنی پرداختن به این عوامل:

1- کاهش امکان رانت جویی اولین راه مقابله با فساد است. حذف امضاهای طلایی و حذف معافیت های مختلف قانونی. کاهش هر استثنایی، چه به نام محرومین باشد و چه به نام های دیگر! هر دو می توانند زمینه ساز فساد باشند. داشتن قوانینی محکم، شفاف و سازگار با سازوکارهای سیستم های اجرایی که استثناپذیر نیستند و در نهایت از اجرای آن ها هرگز عدول نخواهد شد.

2- افزایش شفافیت به همراه خود، نظارت عمومی را ارتقاء می دهد؛ شفافیتی که از طریق همه بازیگران اعمال شود. نمی شود ادعای مقابله با فساد را داشت، اما داده های نهادهای خود را شفاف نکرد.

3-کاهش مداخله دولت در بازار هم به معنای کاهش امکان سوءاستفاده از پست های مدیریتی است. هرچه یک مدیر دولتی امکان مداخله کمتری بیابد؛ امکان فساد هم کاهش می یابد. به عبارت دیگر هر مداخله ای (از جمله معین دستوری قیمت) که اغلب با شعار مبارزه با فساد یا دفاع از محرومین انجام می شود، نه تنها کاهش دهنده فساد نیست؛ بلکه خودش زمینه ساز فسادهای بزرگ تر و آینده است.

4-آزادسازی رسانه ها و سوت زن ها. این به معنای ایجاد ناامنی برای فساد است و همین کافی ست تا ریسک های فساد کاهش یابد. نه تنها هنوز لایحه قانون سوت زنی (دفاع از کسانی که فساد را آشکار می کنند و به اصطلاح سوت می زنند) از طریق قوه قضائیه ارائه نشده است، بلکه هر خبرنگاری که افشاکننده فسادی باشد بیشتر خود را در ناامنی می یابد تا عاملان فساد.

5-کاهش تعارض منافع، گام جدی کشورهای پیروز در کاهش فساد بوده است، نه توصیه های مذهبی و اخلاقی! به همین دلیل قانون تعارض منافع ضروری است.

مبارزه سیستمی با فساد، ممکنی است که تنها با به جان خریدن سختی و کشیدن دندانِ طمعِ قهرمان پروری رقم خواهد خورد!